CA 125: dấu ấn của ung thư buồng trứng

PGS TS Nguyễn Nghiêm Luật - Bệnh viện Đa khoa MEDLATEC

CA125 là kháng nguyên ung thư 125 (cancer antigen 125, carcinoma antigen hoặc carbohydrate antigen 125), cũng còn được gọi là mucin 16 hoặc MUC 16.

1. Sinh học của CA125


CA125  là một glycoprotein giống mucin màng có khối lượng phân tử lớn hơn 200 kDa. CA125 ở người được mã hóa bởi gen MUC16 - một thành viên của gia đình glycoprotein mucin [9]. CA125 được chứng minh là có vai trò trong sinh ung thư, trong sự phát triển và di căn của khối u với một vài cơ chế khác nhau. Trong mô bào thai, CA125 được thể hiện ở biểu mô màng ối, khoang phôi và ống Muller. Ở mô trưởng thành CA125 được thể hiện chủ yếu ở các tế bào trung mô và trên bề mặt của các tế bào biểu mô của ống dẫn trứng, các tế bào nội mạc tử cung và nội mạc cổ tử cung. CA125 cũng được tìm thấy với số lượng nhỏ ở các biểu mô khác như biểu mô tuyến tụy, đại tràng, đường mật, dạ dày, tuyến mồ hôi và tuyến vú. CA125 là không thể hiện trong buồng trứng bình thường và không có ở biểu mô vảy.

Hình 1. Ung thư buồng trứng

Trong ung thư, CA125 được thể hiện ở hầu hết các trường hợp u trung biểu mô ác tính và ung thư thể tuyến dạng huyết thanh của buồng trứng. CA125 cũng được thể hiện ở phần lớn các ung thư phúc mạc nguyên phát, ung thư tế bào sáng của buồng trứng và tế bào tuyến nội mạc tử cung. Hơn nữa, CA125 còn được thể hiện ở hầu hết các tế bào tuyến của nội mạc tử cung, của ống dẫn trứng và của nội mạc cổ tử cung cũng như của tuyến tụy và đường mật. Một tỷ lệ ung thư tuyến ở phổi, tuyến giáp, vú và dạ dày cũng tiết ra CA125. CA125 hiếm khi được phát hiện trong ung thư tuyến đại trực tràng, tuyến tiền liệt, ung thư biểu mô tế bào thận và ung thư biểu mô phôi.

2.Sử dụng CA125

CA-125 là một dấu ấn ung thư được sử dụng phổ biến nhất để phát hiện, theo dõi hiệu quả điều trị ung thư buồng trứng và để phát hiện ung thư tái phát sau điều trị [6]. Xét nghiệm CA-125 được thực hiện lặp lại theo thời gian thường có giá trị hơn so với chỉ xét nghiệm 1 lần.

Xét nghiệm này có thể được sử dụng để sàng lọc nhằm phát hiện sớm ung thư buồng trứng ở những phụ nữ có nguy cơ cao do có tiền sử gia đình [8]. Khoảng 5-10% ung thư buồng trứng là từ hội chứng ung thư gia đình do những thay đổi di truyền (đột biến) ở các gen nhất định. Hội chứng này được gây ra bởi đột biến di truyền ở các gen BRCA1 và BRCA2, cũng như ở một số gen chưa được xác định khác. Hội chứng này liên quan với một nguy cơ cao của ung thư vú, buồng trứng, ống dẫn trứng và phúc mạc nguyên phát.

Tuy nhiên, xét nghiệm này thường không được sử dụng để sàng lọc ung thư buồng trứng trong cộng đồng nói chung vì mức độ trong máu có thể tăng trong nhiều ung thư khác và trong trạng thái sinh lý bình thường như khi có kinh hoặc mang thai.

3. Chỉ định CA125

3.1. Chỉ định tuyệt đối

- CA125 được chỉ định khi một phụ nữ nghi ngờ bị ung thư buồng trứng [6].

- Ở một phụ nữ đã được chẩn đoán ung thư buồng trứng (có CA125 tăng) trước khi bắt đầu được điều trị nhằm đánh giá đáp ứng điều trị [7].

- Ở một phụ nữ sau phẫu thuật hoặc hóa trị liệu để phát hiện ung thư buồng trứng tái phát [7].

- CA125 cũng có thể được chỉ định để chẩn đoán ung thư buồng trứng cùng với một số các dấu ấn ung thư khác như HE4, CEA, CA19-9, AFP hoặc β-hCG.

- Có thể được sử dụng để sàng lọc ung thư buồng trứng ở những phụ nữ có nguy cơ cao về tiền sử gia đình [8].

3.2. Chỉ định tương đối

- Ở bệnh nhân bị nghi ngờ ung thư tử cung, CA125 được xem như dấu ấn ung thư loại 2, sau CEA, CA19-9, CYFRA21-1 và SCC.

- Ở bệnh nhân bị nghi ngờ ung thư phổi, CA125 cũng được xem như dấu ấn ung thư loại 2, sau các dấu ấn ung thư ProGRP, NSE, CYFRA 21-1, CEA và SCC.

4. Giá trị bình thường của CA125

 Mức độ CA125 huyết tương có thể được định lượng bằng phương pháp điện hóa phát quang:

Ở 99% số người khỏe mạnh bình thường, mức độ CA125 huyết tương ≤ 35 U/mL [4].

Ở 99,9% số người khỏe mạnh bình thường, mức độ CA125 huyết tương ≤ 65 U/mL.

5. Ý nghĩa lâm sàng

5.1. Mức độ CA125 huyết tương trong ung thư buồng trứng

- CA125 là một dấu ấn quan trọng nhất để phát hiện ung thư buồng trứng. Về độ nhạy lâm sàng, mức độ CA125 huyết tương tăng ở khoảng 80% số phụ nữ bị ung thư buồng trứng và tăng tỷ lệ với tiến trình của bệnh. CA125 có độ đặc hiệu lâm sàng (nghĩa là ≤ 35 U/mL) là 99% đối với người khỏe mạnh bình thường, 83% đối với người bị viêm phần phụ, 92% đối với người bị khối u buồng trứng lành tính [7].

- Mức độ CA-125 có sự liên quan đến kích thước khối u: mức độ CA-125 có thể bình thường khi khối u nhỏ còn nhỏ (<1cm), mức độ > 65U / mL thường gặp khi khối u lớn > 2cm. Ở phụ nữ sau mãn kinh có một khối sờ thấy phần phụ và mức độ CA-125 > 65 U / mL có giá trị dự đoán dương tính đối với ung thư buồng trứng là > 95% [7].

- Mức độ CA-125 có thể được sử dụng để đánh giá hiệu quả điều trị ung thư buồng trứng. Nếu khối u được loại bỏ hoàn toàn bằng phẫu thuật, mức độ CA125 sẽ trở về bình thường trong khoảng 2-3 tuần. Trong quá trình điều trị, mức độ CA-125 giảm dần chứng tỏ rằng ung thư có đáp ứng với điều trị, nếu mức độ CA-125 tăng có nghĩa rằng ung thư không đáp ứng với điều trị.

- Mức độ CA-125 có thể được sử dụng để theo dõi tái phát sau điều trị: nếu mức độ CA-125 sau khi đã điều trị tăng trở lại, điều này có nghĩa rằng là ung thư tái phát [7].

- Mức độ CA-125 cũng có thể được sử dụng để tiên lượng ung thư buồng trứng: tiên lượng liên quan đến cả mức độ CA-125 ban đầu và sau điều trị. Mức độ CA-125 trước phẫu thuật > 65 U / mL cho thấy một tiên lượng xấu. Mức độ CA-125  cao dai dẳng sau hóa trị chỉ ra một tiên lượng xấu. Nếu mức độ CA125 ≤10 U/mL sau 3 đợt điều trị, thời gian sống sót trung bình là 5 năm, nhưng nếu mức độ CA125 ≥100 U/mL thì thời gian sống sót trung bình chỉ còn là 7 tháng [3].

Trong trường hợp các tế bào ung thư buồng trứng không sản xuất CA-125, bệnh nhân được chẩn đoán bị ung thư buồng trứng nhưng có mức độ CA-125 bình thường, thì không thể sử dụng CA125 để theo dõi sự tiến triển, đáp ứng điều trị hoặc tái phát của bệnh.

5.2. Mức độ CA125 huyết tương trong một số ung thư khác

Ngoài ung thư vú, mức độ CA125 huyết tương cũng có thể tăng trong một số các ung thư (bệnh ác tính) khác như ung thư do lạc nội mạc tử cung, ung thư phổi, vú, đại trực tràng, ... [2] (Bảng 1).

Bảng 1. Độ nhạy lâm sàng của CA125 ở các ngưỡng (cut-off) khác nhau

trong các bệnh ác tính [7].

5.3. Mức độ CA125 huyết tương trong một số bệnh lành tính:

Điều cần chú ý là mức độ CA 125 huyết tương cũng có thể tăng nhẹ trong một số các bệnh lành tính như viêm phần phụ, viêm gan, viêm tụy, … nhưng nói chung,  mức độ tăng của CA 125 trong các bệnh này thường thấp hơn và có độ nhạy lâm sàng thấp hơn (Bảng 2).

Sự tăng mức độ CA 125 huyết tương trong các bệnh lành tính thường trở về bình thường khi tình trạng bệnh được cải thiện. Vì vậy, trong trường hợp nghi ngờ sự tăng CA125 là do bệnh lành tính, để chẩn đoán phân biệt với các trường hợp ung thư, có thể cho điều trị thử và theo dõi sự thay đổi mức độ CA125 huyết tương trong các khoảng thời gian ít nhất là 2 tuần.

Bảng 2. Độ nhạy lâm sàng của CA125 ở các ngưỡng (cut-off) khác nhau trong các bệnh lành tính [7].

5.4. Mức độ CA125 huyết tương trong một số trạng thái sinh lý:

Trong một số trạng thái sinh lý, mức độ CA 125 huyết tương có thể tăng, chẳng hạn như tăng nhẹ ở phụ nữ trong chu kỳ kinh nguyệt; tăng khi có thai: cao nhất ở quý đầu của thai kỳ (16-268 U/mL), rồi đến quý 2 (12-25 U/mL) và quý 3 của thai kỳ (17-44 U/mL) [5, 7].

                 KẾT LUẬN

1.Kháng nguyên ung thư CA125 là một glycoprotein giống mucin màng được sản xuất ở biểu mô màng ối, khoang phôi và ống Muller, cũng được sản xuất ở các tế bào trung mô, tế bào biểu mô ống dẫn trứng, tế bào nội mạc tử cung và cổ tử cung.

2.Trong ung thư buồng trứng, CA125 được chỉ định để đánh giá hiệu quả điều trị, phát hiện tái phát và tiên lượng, cũng có thể được chỉ định để phát hiên ung thư buồng trứng sớm ở những phụ nữ có nguy cơ cao; hoặc được chỉ định như dấu ấn hạng 2 trong chẩn đoán ung thư tử cung hoặc phổi.

3. Mức độ CA125 tăng ở khoảng 80% số phụ nữ bị ung thư buồng trứng và tăng tỷ lệ với tiến trình của bệnh, với kích thước khối u, giảm về bình thường sau phẫu thuật, tăng trở lại nếu tái phát; mức độ CA125 càng cao, tiên lượng càng xấu.

4. Mức độ CA125 cũng có thể tăng ở một số các ung thư khác, ở một số bệnh lành tính và ở một số trạng thái sinh lý, vì vậy, việc chẩn đoán phân biệt với các tình trạng này là cần thiết.

           Tài liệu tham khảo

1. Bast RC, Klug TL, St John E, et al. A radioimmunoassay using a monoclonal antibody to monitor the course of epithelial ovarian cancer. N Engl J Med 1983 Oct; 309 (15): 883-887. 

2. Bast RC, Xu FJ, Yu YH, et al. CA 125: the past and the future. Int J Biol Markers 1998; 13 (4): 179-187.

3. Mogensen O. Prognostic value of CA 125 in advanced ovarian cancer. Gynecol Oncol 1992; 44: 207-212.

4. Nossov V, Amneus M, Su F, et al. The early detection of ovarian cancer: from traditional methods to proteomics. Can we really do better than serum CA-125? Am J Obstet Gynecol 2008 Sep; 199(3): 215-223.

5. Seki K, Kikuchi Y, Uesato T, Kato K. Increased serum CA 125 levels during the first trimester of pregnancy. Acta Obstet Gynecol Scand 1986; 65(6): 583-585. 

6.   Suh KS, Park SW, Castro A, et al. Ovarian cancer biomarkers for molecular biosensors and translational medicine. Expert Rev Mol Diagn 2010 Nov; 10 (8): 1069-1083.

7.  Thomas L. Clinical laboratory diagnostics. Use and assesament of clinical laboratory results.TH-Book, Frankfurt/ main, Germany 1998: 949-952.

8.  Women should be offered a blood test for ovarian cancer. NICE guidance. United Kingdom National Institute for Health and Clinical Excellence 2011-04-27. Retrieved 2012-04-14.

9.  Yin BW, Dnistrian A, Lloyd KO. Ovarian cancer antigen CA125 is encoded by the MUC16 mucin gene. Int J Cancer 2002 Apr; 98(5): 737-740.