Thiếu men G6PD: Nguyên nhân, triệu chứng, chẩn đoán và điều trị

- Men G6PD:glucose-6-phosphate dehydrogenase là một loại men giúp duy trì tính bền vững của màng tế bào, đặc biệt là màng hồng cầu, chống lại các chất oxy hóa có trong thức ăn, tác nhân gây bệnh xâm nhập từ môi trường bên ngoài và stress.

- Thiếu men G6PD là một tình trạng rối loạn di truyền lặn trên nhiễm sắc thể giới tính X (tỷ lệ  nam  nhiều hơn nữ).

Cơ chế: 

Glucose-6-phosphate dehydrogenase ( G6PD hoặc G6PDH) là một cytosolic enzyme  xúc tác các phản ứng hóa học: 

D-glucose 6-phosphate + NADP + + H2O ⇌ 6-phospho-D-glucono-1,5-lacton + NADPH + H +

Enzyme này tham gia vào con đường pentose phosphate, một con đường trao đổi chất cung cấp năng lượng cho các tế bào (chẳng hạn như hồng cầu) bằng cách duy trì mức độ của co-enzyme nicotinamide adenine dinucleotide phosphate (NADPH). NADPH duy trì mức độ glutathione trong các tế bào này, giúp bảo vệ các tế bào hồng cầu chống lại tác hại oxy hóa từ các hợp chất như hydrogen peroxide. 

Về mặt lâm sàng, sự thiếu hụt di truyền liên kết X của G6PD làm cho một người dễ bị thiếu máu huyết tán không do miễn  miễn dịch.

Dịch tễ:

- Đây là một bệnh lý di truyền phổ biến, ước tính trên thế giới có khoảng 400 triệu người thiếu men G6PD.  Tỷ lệ bị bệnh ở Nam giới bi ảnh hưởng nhiều hơn nữ giới. 

- Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tình trạng mắc dị tật bẩm sinh ở trẻ đang ngày càng tăng cao, có tới 2/100 trẻ bị thiếu men G6PD.

- Theo nghiên cứu trong năm 2015, thiếu men G6PD được cho là nguyên nhân gây ra tử vong ở 33.000 trường hợp.  

- Các vùng mắc tỉ lệ cao bệnh này là Châu Phi, Địa Trung Hải, Trung Đông và ĐÔng Nam Á. Vì có hàng trăm đột biến và amats đoạn gen gây ra do đó người bệnh có hoạt tính enzym khác nhau, thường biểu hiện nhẹ ở người Châu Phi da đen (bằng khoảng 10-15% so với người bình thường), nặng hơn ở người Phương Đông, nặng nhất ở vùng Trung Đông, một số trường hợp nặng có thể gặp ở người da trắng.

Xét nghiệm thiếu men G6PD

- Một số đột biến theo địa lý. Ở Châu Á gặp nhiều dạng đột biến, cũng thường gặp dạng ở Địa Trung Hải và một số dạng khác như G6-PD canton

Đây là bệnh lý di truyền lặn, do đột biến gen trên nhiễm sắc thể X.

Thiếu men G6PD do đột biến gen trên nhiễm sắc thể X

- Do trẻ nhận gen lặn bất thường nằm trên NST X từ người bố( NST giới tính XY) hoặc từ người mẹ (NST giới tính XX). Do đó người con trai vì chỉ có 1 NST X nên dễ mắc bệnh hơn, người con gái chỉ mắc bệnh khi nhận cả 2 gen X bất thường => Tỷ lệ mắc bệnh ở nam nhiều hơn nữ.

Lâm sàng

Đa số là bình thường không có triệu chứng, có thể xuất hiện vàng da từ nhỏ, lách to. Cơn tan máu xảy ra khi có tác nhân Stress oxy hóa như: dùng thuốc, nhiễm khuẩn, tiếp xúc với đậu tằm…. Cơn thường xảy ra đột ngột 1-2 ngày với các biểu hiện: sốt, nhức đầu, đau bụng, đau thắt lưng, vàng da, tiểu ra hemoglobin. Có thể gây suy thận cấp, dễ tử vong nếu không được điều trị kịp thời/

- Tan máu, vàng da ở trẻ sơ sinh:  Trường hợp mẹ mang gen thiếu G6PD có thể truyền cho những người con của mình. Một số trường hợp, trẻ có thể bị vàng da ngay sau sinh, gặp ở bé trai nhiều hơn bé gái. 

Tan máu, vàng da ở trẻ sơ sinh

+ Vàng da nặng gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến trẻ sơ sinh, do vậy cần được điều trị sớm

+ Khi có các biểu hiện thần kinh: li bì, bỏ bú, quấy khóc không rõ nguyên nhân => nghi ngờ có biến chứng vàng da nhân => Cần được can thiệp kịp thời.

+ Sau khi điều trị ổn định tình trạng vàng da và được chẩn đoán đoán thiếu men G6PD, cha mẹ cần tuân thủ các biện pháp phòng ngừa và chăm sóc trẻ đúng cách để tránh trẻ tiếp xúc với các tác nhân oxy.

Men G6PD là một loại men giúp cho các tế bào hồng cầu hoạt động bình thường và đảm bảo chức năng vận chuyển oxy. Khi thiếu men G6PD, tế bào hồng cầu dễ bị phá vỡ dưới tác nhân oxy hóa. Dẫn đến tình trang thiếu máu do tan máu.

Men G6PD là một loại men giúp cho các tế bào hồng cầu hoạt động bình thường

- Tan máu nhiều dẫn đến tăng chất bilirubin trong máu gây vàng da. Đặc biệt ở trẻ sơ sinh nặng có thể gây vàng nhân, ảnh hưởng đến thần kinh, trí não. 

Đây là bệnh lý di truyền, mang tính chất gia đình.

Tỷ lệ nam bị nhiều hơn nữ.

- Những người mà trong gia đình có bố và mẹ nằm trong trường hợp dưới đây: 

Những người mà trong gia đình có bố và mẹ bị bệnh thì con sinh ra có khả năng bị bệnh thiếu men G6PD

Bố hoàn toàn bình thường và mẹ là người mang gen

- Xác xuất con gái mang gen: 25% trong 1 lần sinh

- Xác xuất con gái hoàn toàn bình thường: 25% trong 1 lần sinh

- Xác suất con trai bị bệnh: 25% trong 1 lần sinh

- Xác xuất con trai hoàn toàn bình thường: 25% trong 1 lần sinh

Bố bị bệnh thiếu men G6PD và mẹ  hoàn toàn bình thường

- Xác suất sinh ra con gái mang gen: 50% trong 1 lần sinh

- Xác xuất con trai hoàn toàn bình thường: 50% trong 1 lần sinh

Bố bị bệnh thiếu men G6PD và mẹ là người mang gen:

- Xác xuất con gái bị bệnh : 25% trong 1 lần sinh

- Xác xuất con gái mang gen: 25% trong 1 lần sinh

- Xác suất con trai bị bệnh: 25% trong 1 lần sinh

- Xác xuất con trai hoàn toàn bình thường: 25% trong 1 lần sinh

Khi dùng các thuốc như: kháng sinh, thuốc giảm đau, thuốc chống dị ứng, thuốc tẩy giun, các vitamin, thuốc chống sốt rét,… (aspirin, quinine và các loại thuốc điều trị sốt rét có nguồn gốc từ quinine , sulfamide, xanh methylen, vitamin C liều cao, hoạt chất chứa naphthalene ,…) cần theo sự hướng dẫn của bác sĩ, tránh  dùng các loại thuốc có thể gây tán huyết cho bé bệnh Thiếu G6PD.

- Tránh ăn đậu tằm (fava) và thức ăn chế biến từ đậu tằm, tránh các tác nhân gây oxy hóa.

- Khi nghi ngờ nhiễm vi khuẩn, virus cần đi khám bác sĩ để dùng thuốc đúng và phát hiện sớm tán huyết.

- Tất cả các trẻ sơ sinh cần được sàng lọc và phát hiện sớm bệnh lý thiếu men G6PD: nhờ các kỹ thuật hiện đại ngày nay, qua việc lấy máu gót chân ở trẻ 2-3 ngày tuổi (Việc lấy mẫu quá sớm trước 24h có thể dẫn đến tình trạng cho kết quả dương tính giả. Ngược lại, việc lấy mẫu muộn có thể ảnh hưởng đến hiệu quả điều trị)  đã có thể phát hiện sớm các bệnh lý bẩm sinh như: thiếu hụt men G6PD, suy giáp bẩm sinh, tăng sản tuyến thượng thận bẩm sinh, bệnh rối loạn chuyển hóa đường Galactose, bệnh rối loạn chuyển hóa Phenylalanine.  Việc tầm và phát hiện sớm những bệnh lý này có vai trò quan trọng trong việc điều trị,  hạn chế khởi phát bệnh phòng ngừa các biến chứng của bệnh, trong đó có vàng da nhân.

Hiện nay tại MEDLATEC có các gói sàng lọc bệnh sơ sinh phù hợp với các nhu cầu, điều kiện của từng gia đình, xét nghiệm được thực hiện trên dàn máy hóa sinh tự động, hệ thống chất lượng được công nhận bởi tiêu chuẩn ISO 15189, kết quả xét nghiệm được tư vấn bởi các bác sĩ chuyên khoa vô cùng nhanh chóng và kịp thời.

Xét nghiệm sàng lọc trước sinh tại MEDLATEC đơn giản, tiện lợi, nhanh chóng

- Phổ biến kiến thức rộng rãi đến người dân, tư vấn khám sàng lọc tiền hôn nhân: phát hiện người mang gen bệnh, hạn chế kết hôn giữa những người bị bệnh hoặc người lành mang gen thiếu men G6PD. Trường hợp kết hôn thì cần được tư vấn theo dõi cho các thế hệ sau.

- Đến khám ngay khi có các triệu chứng bất thường để kiểm soát tốt bệnh và giảm nhẹ các biến chứng.

Triệu chứng lâm sàng: bệnh diễn biến cấp tính sau khi có tiếp xúc tác nhân: thuốc, tình trạng nhiễm trùng, ăn đậu tằm,.. với các biểu hiện của thiếu máu, tan máu.

- Kết quả cận lâm sàng: có thể giảm hemoglobin, Hình ảnh hồng cầu thể heinz, bilirubin gián tiếp tăng, Xét nghiệm thiếu men G6PD, xét nghiệm PCR có đột biến gen.

- Có yếu tố nguy cơ trong gia đình: khi có bố mẹ bị bệnh hoặc mang gen

Chẩn đoán sàng lọc ở trẻ sơ sinh

- Trẻ sơ sinh nên được xét nghiệm sàng lọc tốt nhất trog khoảng 48-72h sau sinh bằng cách lấy máu gót chân trên giấy thấm chuyên dụng chuyển tới Phòng xét ghiệm.

Trẻ sơ sinh nên được xét nghiệm sàng lọc tốt nhất trog khoảng 48-72h sau sinh bằng cách lấy máu gót chân trên giấy thấm chuyên dụng

- Kết quả xét nghiệm có ý nghĩa chẩn đoán trẻ có mắc bệnh thiếu G6PD hay không

- Trường hợp tình trạng sức khỏe của bé chưa ổn định hoặc đang mắc bệnh lý khác thì có thể ảnh hưởng đến kết quả xét nghiệm. Có thể được yêu cầu xét nghiệm lại sau khoảng một vài tuần.

Quan trọng nhất trong điều trị thiếu men G6PD là loại bỏ/hạn chế tiếp xúc với các yếu tố có thể làm khới phát bệnh, như:

- Tránh dùng các loại thuốc, các thức ăn trong danh sách  được xác định có nguy cơ gây tan máu (theo hướng dẫn của bác sĩ)

- Tiêm phòng đầy đủ

- Trong giai đoạn cấp tính, khi xảy ra tan máu có thể chỉ định truyền máu. 

Trong giai đoạn cấp tính, khi xảy ra tan máu có thể chỉ định truyền máu

Khi truyền máu vì tế bào hồng cầu trong máu người cho không xảy ra tình trạng thiếu hụt men G6PD nên thời gian tồn tại lâu hơn để cung cấp đủ oxy cho cơ thể => đây được coi là biện pháp điều trị triệu chứng hiệu quả nhất.

Những trường hợp nặng có hiện tượng suy thận cấp thì  phải cần đến lọc máu.

- Cắt lách là phương pháp điều trị có thể có hiệu quả vì lách là nơi các tế bào hồng cầu bị bắt giữ và phá hủy. Tuy nhiên cũng cần cân nhắc.